“Bîra Qederê” ya Mehmed Uzunî Ser o
M. Uzun sêwregij o. Dayîka ey kirmanc (zaza) a. Sêwregi de giranîye
kirmanckî (zazakî, dimilkî) ser o ya. Kirdaskîya Sêwregi de çeku û
qalibê kirmanckî zaf ê.
Wisarê 2007î bi. Rîpelê kultur û hunerî yê rojnameyêk de
xeberêk/nuşteyêk estbî. Tercumanêk -ke kitabê romannuştox Memed Uzunî
kirdaskî (kurmanckî) ra tercumeyê tirkî kerdbî- ziwan û eseranê Memed
Uzunî ser o qisey kerdbî, Memed Uzunî des hezar ra zîyadêr çekuyê neweyî
viraştê û dîyarîyê ziwanê kurdkî (kirdaskî) kerdê, vatbî. Mi ke no
nuşte wend ez pê yeqîn nêbîya. Xora yew nuştox romanê xo de çend hezar
çekuyan xebitneno ke M. Uzunî tena bi sereyê xo ya, bi romananê xo, des
hezar ra zêde çekuyanê neweyan dîyarîyê kurdkî (kirdaskî) bikero? Hesabê
vatoxî gore wina aseno ke M. Uzunî romanê xo tewr kêmî bi se hezar
çekuyan a nuştê.
Hetêk ra pê yeqîn nêkerdiş hetêk ra ters û omîdşikîyayîş…
Qey
ters û omîdşikîyayîş? Rewna çimê mi tede bî ke ez romananê M. Uzunî bi
kirdaskî biwana. Eke vatena tercumanî rast a, ez do çitur biwana, çitur
fehm bikera? Ez do heqberê nê karî ra çitur bîyera? Mi romanê M. Uzunî
tayê bi tirkî wendbî. Ziwanê xo giran nêbî. Sivik û zelal bî. Feqet mi
hetanî a roje eserê ey bi ziwanê ey a nêwendbî. Mi dest bi nê karî kerd.
Çend ferhengî nayî pêser. Romanê M. Uzunî hem bi kirdaskî hem zî
tercumeyê ey ê tirkî peyda kerdî. Mi “Sîya Evînê” ra dest pêkerd. Dima
“Rojek ji Rojên Evdalê Zeynikê”… Ziwanê xo sivik o, rehet fehm beno. Mi
vat, no yeno a mana ke kirdaskîya mi zaf zaf aver a!
Kirdaskîya mi qey hende aver a?!
M.
Uzun sêwregij o. Dayîka ey kirmanc (zaza) a. Sêwregi de giranîye
kirmanckî (zazakî, dimilkî) ser o ya. Kirdaskîya Sêwregi de çeku û
qalibê kirmanckî zaf ê. Beno ke ziwanê nuştoxî zî se ra hîris, se ra
çewres kirmanckî yo. Ez ca-ca rastê çekuyan ameyêne ke ferhenganê
kirdaskî de manaya xo çin bîye la ferhengê Malmîsanijî de manaya xo
estbî. Nuştoxî zaf cayan de eynî mana ra hem kirdaskî hem kirmanckî
çekuyî têdima rêz kerdê ke merdim vano qey manaya xo cîya-cîya ya. Ez
zaf dima gêraya feqet ‘çekuyê neweyî’ ke tercumekerdox vano, ez rastê
înan nêameya. Derê, tercumekerdoxî ‘çekuyanê neweyan’ ra çi qest kerdbî?
Eke seba çekuyanê kirmanckî vano -wina fehm beno ke kirmanckî nêzano-
nê çekuyî newe-mewe nîyê. Pîr û pîrbaban ra mendê û beno ke çend hezar
serrî ra mîyanê şarî de estê.
Mi dest bi “Bîra
Qederê” (Weşanên Avesta, Çapa Yekem, Îstanbul Mijdar 1995) yanî “Bîrê
Qederî” kerd. Mi ke dest bi nê romanî kerd, mi êdî ‘çekuyê neweyî’
caverdayî, ez a doze ra texelîyaya. Çiqas ke ez rêze bi rêze aver şîya
ende zî şaş menda. Tayê cumle û paragrafî mi pêsero-pêsero wendî: Derê,
ez xelet wanena yan?... Ney, wendişê mi xelet nêbî, nuştoxî eynen wina
nusnabî. Çimê mi ziqa-ziq rîpelê kitabî ra mendênê: Merdim çitur hende
şaş û xelet nusneno? Derê, M. Uzunî qet nuşteyê xo kontrol nêkerdo ke
tede çi esto, ey çitur nuşto? Qet nas û dostê xo çin bîyê ke eserê ey
biwanê, xeletîyanê ey bivajê? Wa nas û dostî uca bimanê. No kitab yew
weşanxaneyî girewto weşanayo (neşr kerdo), ma înan qet nêwendo ke tede
çi esto çi çin o? Nika eke yew-di cayan de xeletîyê xo bibê, merdim vano
normal o, ende zî beno.
M. Uzunî no romanê xo şîyês
“fotograf”an ra pêardo. Her fotograf qismêk o. Her fotograf cîya-cîya
bîyo berêk, nuştox ê berî ra kewto bi zere, heyatê Celadet Alî Bedirxanî
welidîyayîş ra hetanî merdiş nuşto. Heyatê Celadet Alî Bedirxanî kîşta
bîrêk (quyuyêk) de dest pêkeno û kîşta bîrêk de qedîyeno. Bîr beno
qederê qehremanê romanî.
M. Uzunî no roman “tena bi
sereyê xo ya” nênuşto. Celadet Alî Bedirxan, yanî qehremanê romanî zî
“lewe”yê ey de yo. Nuştox kîşta Celadetî de bi hurmetkarîye ronişto, bi
çimdarîya ey heyatê ey nuşto. Xeylê cayan de “Celadet” “tebat nêkeno”,
qeleme gêno destê xo û “bi xo” nusneno. Celadeto rehmetî yeno ziwan,
nuştox û wendoxan de keweno xoşebere. Coka roman hem fekê nuştoxî ra hem
zî “fekê qehremanê romanî” ra delal-delal herikîyeno şono. Ya,
delal-delal herikîyeno şono eke tede şaşî û xeletîyê cêrênî mebê.
Sîya-sipî û Renga-rengîye
Fotografo
verên manzarayêk a. Serre 1893; ca, Kadikoy-Moda. Wisar o, menga
gulane. M. Uzunî fotografo verên girewto xo ver, dergûdila manzaraya
fotografî teswîr keno: Govenda rengan, keskayî û hêşînayîye, asmêno
kewe-kehlî, erdo şêno zergun… Derê, wina yo? Fotograf ke 1893 de ameyo
antene rengîn o? Ney! Fotografê ê demî sîya-sipî yê. Ca-ca senetkaran
fotografî bi boyax û firçeyan a rengnayênê. Feqet nuştoxî qet behsê çîyê
winasî nêkerdo.
Pitik Çi Wext Hesneno, Çi wext Vîneno
Nuştox
rîpelê 13. de wina vano: “Keyeyê Bedrî Paşayê Bedirxanî de rojanê
gulana 1893î ra rojêk, lez-bez û endîşe esto. Pitikêk rayîr ra yo.
Xanima Emîn Alî Bedirxanî Semîha Xanime ver bi welidnayîş a.”
Ez
do tîya hebêk îzehet bida. Bedrî Paşa datê Celadetî yo. Pitiko ke rayîr
ra yo, Celadet o. Emîn Alî Bedirxan pîyê ey, Semîha Xanime zî maya ey
a. Emîn Alî ameyo keyeyê birayê xo de bi ca bîyo, Semîha Xanime keyeyê
vistewreyê xo de barê giranî ver de ya.
Ma dayîka
Celadetî qey keyeyê vistewreyê xo de barê giranî ver de ya? Ê çi sebeb
ra ameyê keyeyê Bedrî Paşayî de bi ca bîyê? Cewabê nê persan rîpelê 15.
de esto: “Tîya ra mengêk raver, keyeyê Emîn Alî Bedirxanî zî ke terefê
Kadikoy de, Qiziltoprak de bi, veşa. Înan zî tef-talê xo arêdayo ameyê
qonaxê Bedrî Paşayî.” Tîya ra fehm beno, wexto ke keye veşeno Celadetî
pîzeyê dayîka xo de heşt mengê xo temam kerdê.
Cumleyanê
corinan dima nuştox desta-dest fekê Celadetî ra wina dewam keno: “Ya,
hîna ke ez nêaebî dinya, adirê Îstanbulî keyeyê ma wêran kerdbî. O adir û
bi vatena to, ê tulumbacîyê Îstanbulî hurdî-hurdî yenê mi vîr zî. Hetêk
ra adir û kile, hetêk ra zî qîr-qîre û xir-cire, rî-rîçik, cil-corê ê
tulumbacîyan…” Merdim nêzano ke se bikero, bihuyo yan bibermo.
Ya,
Celadet hîna nêameyo dinya, hîna ke pîzeyê dayîka xo de yo, feqet adir û
kila ke keyeyê înan wêran kerdo yeno vîrê ey! Qîr-qîre û xir-cira
tulumbacîyan zî yeno vîrî. Kinc-kiswetê tulumbacîyan zî…
Sureya Lajê Kamcîn Dayîke yo?
Derê,
çend domanê Semîha Xanime estê? Celadeto ke Semîha Xanime pê birênan
ver de ya domanê aye yê çendin o? Nuştox rîpelê 15. de vano domano diyin
o.
“Domano ke nika rayîr ra yo, domano diyin ê Semîha
Xanime yo. Ney ra des serrî ver zî aye domanêk, lajê xo Sureya ardbî
dinya. La bi nê dejê ecêbî nêbî.”
Ma hişê xo de bi ca kenê ke
Celadet domano diyin o, des serrî ra ver Semîha Xanime lajê xo yo verên
Sureya ardo dinya. La hema rîpelêk dima, rîpelê 16. de her çî beno
têmîyan ra. Nuştox nafa (na fine, na rey) vano: “Emîn Alî Beg ha reyna
beno pî. Lajêkê ey estbî; Sureya. Dayîka Sureyayî rew wefat kerdbî.
Sureya hîna nêbibî diserre, dayîka ey bi nêweşîyêka xidare kewtbî,
demêkê kilmî dima wefat kerdbî. (…) Û wexto ke aye wefat kerd, Emîn Alî
Begî bi rojan a şînê aye girewt, bi mengan a pê kederîya, şewanê tarîyan
ê zimistanî Kadikoyî de nimitkî-nimitkî seba delalîya xo berma.”
Ez
derg mekera. Emîn Alî Beg mergê dayîka Sureyayî dima xeylê wext vîya
maneno, zewaj-mewaj ra dûrî vindeno. Maye û wayî gîraneyê ey de gênê ke
reyna bizewijîyo. Peynîya peyêne, Emîn Alî Beg razî beno, ey xizmetkara
keyeyî Semîha Xanime de zewijnenê.
Dayîka
Sureyayî kam a? Na mesela roman ra doz nêbena. Nuştox verî vano Semîha
Xanim a, dima vano wexto ke Sureya diserre bî dayîka ey merde, Emîn Alî
Beg Semîha Xanime de zewijîya. Ma nêzanê ke Semîha Xanime dayîka
Sureyayî ya yan damêrrîya ey a.
Kulinda Hîraye Kulinda Tenge
Nuştox
cayêk de qisa ano qonaxê Emîn Alî Begî ser. Qonax di qatan ra ameyo
meydan. Nuştox zere û teberê qonaxî ser o tayê malumatan dano, zere û
teber teswîr keno. Wina nuşto:
“Kulinda Emîn Alî Begî
qatê cêrênî de ya, la qijkek a, tena merdim eşkeno tede werd bipewjo.
Coka hetêkê salone seba sifreyî ameyo abirnayene. Nê şanê zimistanê
1903yî kulfetê keyeyî û mêmanî ê hetê salone de, sifreyê şamî ser o
roniştê.”
Ya, rîpelê 40. de wina nuşto. Kulinda (mitbaxa) xo
teng a, qijkek a. Ezbeta Bedirxanîyan û kurdê Îstanbulî yê giregirî
ge-gane keyeyê Emîn Alî Begî de kom benê, hal-hewalê osmanîyan û kurdan
ser o qisey kenê. Qiseykerdiş û mişawireyî dima pêro-pîya sifre de
ronişenê, nanê xo wenê. Nuştox derheqê nê sifreyî de, rîpelê 98. de,
fekê Celadet Bedirxanî ra wina vano:
“Wexto ke hewa weş
o, sifreyo girs baxçe de, kaleka bîrî de ameyêne rafiştene, rojanê
serdan de, kulinde de…” Ancî qalê kulinde rîpelê 239. de yeno kerdene.
Mabên ra xeylî serrî vîyartê. Celadet Bedirxan Şam de bi ca bîyo,
zewijîyayo û domanê xo estê. Îstanbul ra, waya ey a qije Mezîyete -a zî
zewijîyaya û wayîrê keye-kulfetî ya- şona bi dîyarîyê birayê xo. Şan o,
kulinde de şamî yena hazir kerdene. Boya werdî yena. Mezîyete birayê xo
rê vana:
“Abî, ez vana ê werdî yenê to vîr. Nacnî Sitî û
dayîke werd pewtêne. Yeno vîrê to, neke? Wexto ke dat û emikanê ma
kulinda ma ya girse kerdêne pirr, bi qise û yarenîye zere kerdêne şên…
eynî a boye nika kulinde ra yena.”
Ya, kulinda Emîn Alî
Begî ya ke “qijkek a, tena merdim eşkeno tede werd bipewjo”, roje yena
ke ezbeta Bedirxanîyan tede ca bena! Ezbeta Bedirxanîyan ke çend sey
merdimî ra pêyena.
Cengê Yewinî de Cebheyê Dewletan
Nuştoxî
rîpelê 79. yê romanî de behsê Cengê Cîhanî yê Yewinî kerdo û wina vato:
“Cengêkê xidarî yê cîhanî dest pêkerdo, dewletê tewr pîlê hakimê cîhanî
kewtê yewbînî. Fransa, Îngilîstan û Îtalya hetêk de; Almanya, Awusturya
û Rusya hetêk de.”
No malumat xelet o. Cengê yewinî de
cebheyî wina nîyê. Hetêk de Fransa, Îngilîstan, Îtalya û Rusya -Dewletê
Yewbîyayeyî yê Amerîka badê daxilê nê cebheyî bîyê-; hetêk de Almanya,
Awusturya, Bûlgarîstan û Osmanî. (Rolê Bûlgarîstanî zêde nîyo, tena
mîyanê Almanya û dewleta Osmanî de bîyo pird, îrtîbatê her di dewletan
viraşto.) Cengê yewinî de Almanya û Rusya yeman dayo pêro. Rusya tengîye
de menda. Mutefîqanê Rusya waşto ke rayîrê dengizê Marmara ra ardim
biresnê Rusya. Osmanîyan nêverdayo. Naye ser o cengê Çanaqele vejîyayo.
Hîna ke ceng dewam keno, Rusya de bolşewîkî dest danê îdareyê dewlete
ser, hema dima Almanya reyde peymanê aştîye îmza kenê. Nê rî ra seba
bolşewîkan ca-ca yeno vatene ke hemkarê Almanya yê, bi piştgirîya
Almanya dest dayo îdareyê dewlete ser…
Qudrete yan Mulkîye?
Cengo
yewin qedîyayo, dewleta Osmanîyan zêr-zeber bîya. Komara Tirkîya awan
bena. Emîn Alî Bedirxan êdî mumkin nîyo ke Îstanbul de bimano. Bar keno
şino bi Misir. O, xanima xo, kênaya xo Mezîyete keyeyê lajê pîlî
Sureyayî de bi ca benê. Sureya xeylê wext o ke Misir de yo. Uca
zewijîyayo û uca bi ca bîyo. Ma rîpelê 133. de musenê ke yew laj, yew
kêna, di domanê Sureyayî estê. Laj Heqî, kêna Qudrete… Rîpelê 134. de no
nameyê kêneke vurîyeno beno Mulkîye. Rîpelê 136. de zî name Mulkîye yo.
Rîpelê 139. de name ancî beno Qudrete.
Hes û Hus
Celadet
Bedirxano wayîrê keye-kulfetî desttengîye anceno. Mecbur maneno û qerar
dano ke peme biramo. Nê qerarî dima mîreyê kurdan dest erzeno bi karê
citêrîye. Hêga ramîyayo, bîr kenîyayo. Dore yê awdayîşî ya. Celadet û
serpaleyêk, pîya, hêga awdanê. Rîpelê 255. de nuştox vano:
“Celadet Beg û serpaleyê ey Hesê Qadê do ewro, hêga awbidê.”
Serpale
seba awdayîşî razî nîyo. Çira ke bîr hîna qewîm nêvirazîyayo serpale
terseno ke çîyêko bêyewm biqewimîyo. Îtîraz keno feqet Celadet Bedirxan
goş nêkeweno îtîrazê mêrdekî ra. Celadet vano “Ney Heso bira ney… Wextê
ma çin o. Ma do awbidê.” Nê rîpelî ra fehm beno ke nameyê serpaleyî Hes
o. Hesê Qadî.
Rîpelê 257. de Celadet veng dano bi serpaleyî:
“-Huso motorî bişuxulne!”
Yanî, nameyê mêrikî xafila vurîyeno, beno Hus!
Pîrike û Dayîke
Nuştox
ca-ca derheqê ezbeta Bedirxanîyan de malumat dano. Behsê ezbete keno.
Bingeyê ezbete Mîr Bedirxan o. Keye-kulfetê xo derya yo. Çendeyê xanimî,
xeylê lajî û xeylê kênayî… Hûmara tornan çend sey a. Mîyanê hende
qelebalixî de ca-ca çîyo ke nuştoxî nuşto yewbînî nêgêno.
Rîpelê
16. de behsê zewajê Emîn Alî Bedirxanî beno. Xanima ey merda, zerrîya
ey çin a ke reya diyine bizewijîyo. La keye bê xanime zî nêbeno… Lajek
zî bê dayîke mendo ke qet nêbeno. Coka wayî, nas û dostî cehd kenê ke ey
îqna bikerê. Nuştoxî wina nuşto:
“Wayanê ey Meleke, Ayşa û Sarîya û bitaybetî zî pîrika înan hemîne Rûşen Xanime linge naya vile ro ke wa bizewijîyo.”
Na
cumle ra fehm beno ke Rûşen Xanime pîrika înan a. Xora ê zî domanê Mîr
Bedirxanî yê… Na yena a mana ke Rûşen Xanime maya (dayîke) mîreyê pîlî
(Mîr Bedirxan) ya. Feqet eslê xo de wina nîyo. Rûşen Xanime cinîya Mîr
Bedirxanî ya û dayîka înan a. Xora nê qismî ra teber, qismanê bînan de
nuştox Rûşen Xanime ra sey dayîka Emîn Alî Bedirxanî behs keno.
Mihemed Salih Bedirxan
Roman
de çîyê ke derheqê Mihemed Salih Bedirxanî de ameyo vatene yewbînî
nêgênê. O yewero Bedirxanî yo. Nameyê xanima ey Samîya ya. Kênekêka ey
bena, badê-badê qehremanê romanî Celadet Bedirxan na kêneke reyde
zewijîyeno. Rûşen [Rewşen] Bedirxan…
Rîpelê 141. de nuştox seba Mihemed Salih Bedirxanî, fekê Celadet Bedirxanî ra wina vato:
“Seba
tayê kombîyayîş û pêvînayîşan, ez şîbî Şam. Gama ke ez Şam de peya
bîya, mi verê xo çarna bi taxa Salihîya, Cisirî Abdî, leyê hemamê Efîfî,
keyeyê Salih Begî, lajê datê mi Mehmûdî.”
Temam. M. Salih Beg lajê apê Celadetî yo, nameyê pîyê ey Mehmûd o.
Rîpelê 150. de Rûşen Bedirxan, xanima Celadetî, werd pewto, werdî ser o mêmanan de qisey kena û vana:
“-
Nê ‘kutilkê melake’ yê. Vanê Mîr Bedirxanî zaf înan ra hes kerdênê,
heta Girît de zî nê ‘kutilk’î dayê pewtene. No zî belxurê kengeran o ke
kalikê mi Bedrî Paşayî ci ra zaf hes kerdêne.”
Temam.
Rûşen Bedirxan seba Bedrî Paşayî vana, “kalikê mi”. No yeno a mana ke
Bedrî Paşa hetê maye ra kalikê aye yo û dayîka xo Samîya kênaya Bedrî
Paşayî ya.
Rûşen Bedirxan eynî rîpel de seba Emîn Alî
Bedirxanî zî vana “mamê mi”. Beno ke Rûşen Xanime rasterast ney la
sewbîna seba Emîn Alî Bedirxanî wina vana.Feqet rîpel 61. de nuştox
behsê welidîyayîşê Rûşen Xanime keno û wina vano:
“Ya,
warezayê Emîn Alî Begî û dezayê Celadet Begî Mihemed Salihî rê kênekêk
bîya.”Tîya de her çî beno têmîyan ra! No Mihemed Salih Beg çitur beno
warezayê Emin Alî Bedirxanî, çitur beno dezayê Celadet Bedirxanî? Ez
nêeşkaya ke hişê xo de na mesela rê çareyêk doz bikera.
Nesr û Şîîre
Qehremanê
romanî kederîyayo (xemgîn bîyo), bi nameyê “Were Dotmam” çend rêzî
nuşte nuşto. Celadet Bedirxan nê nuşteyê xo yê nesrî de behsê
“datkênayan” keno, nêzanayîşê qedr û qîymetê înan ser o “datizayan” rê
sîtemkarîya xo vano. Nuştoxî roman de ca dayo bi nê nuşteyî (r.
193-194). Feqet nê nesrî ra vato “şîîre”. Hem bi xo vato hem zî fekê
Celadet Bedirxanî ra… Qet aqilê mi nêgirewt ke no nuşte qey beno
“şîîre”?
Netîce
Roman karêko rehet
nîyo, sebr û dîrayet wazeno. Ma zanê ke yew roman demêkê dergûdilayî de
yeno meydan. Romanî rê serrî lazim ê, ge-ge çendeyê serrî lazim ê. Beno
ke hende demê dergûdilayî de çîyo ke ameyo nusnayene hişê nuştoxî de
nêmano. Beno ke hedîse û nameyan, çîyanê hurdîyan xo vîrî ra bikero.
Feqet peynîya peyêne nuştox mecbur o ke eserê xo biwano, kontrol bikero,
bido wendene. Hîna ke eser neşr nêbîyo ganî ser o rinda-rind mişawire û
krîtîk bîyero kerdene. Mişawirekerdiş û krîtîkkerdiş çiqas zîyade bibo
hende rind o. Bi no tewir eser kamil beno, bêqusûr beno. (BasNûçe)
Yorumlar
Yorum Gönder