KÎRDKI MEVLÎDE NÊBÎ

Medîna sukey peyxembêr, îslamî heyna bîy sey vêr

Xelîfetî resay 'Umêr, dînya ra şî peyxembêr ma
Medîna sukey Qur'anî, hezek' peyxember bî ganî
Xelîfetî kewt 'Usmanî, dînya ra şî peyxembêr ma
Medîna yew suka guler, tede defin bî peyxember
Xelife bi 'Elî Heyder, dînya ra şî peyxembêr ma
'Elî Heyder Hazret 'Elî, Ya Rab, qey vil 'ef bik' telî!

Zazakî vûn Mehmed 'Elî, dînya ra şî peyxembêr ma

Arapça bir kelime olan mevlit; doğum, doğma, dünyaya gelme, doğum yeri, doğum günü anlamlarına gelir. Edebiyatta mevlit, Hz. Muhammed'in doğumunu, yaşamını; peygamber sevgisini övgü ile anlatan ve çoğunlukla mesnevi biçiminde yazılmış eserlerdir. Bu eserler başta Hz. Peygamber'in doğum günü olmak üzere kandil, kadir gecesi, sünnet düğünü, düğün, ölüm vb. dolayısıyla düzenlenen törenlerde okunur.

Hz. Peygamber'in doğum günü törenleri ilk kez Mısır'da Fatımiler döneminde (969-1171) yapılmıştır. Fatımiler yalnızca Hz. Muhammed'in değil, Hz. Ali ve Hz. Fatma ile birlikte iş başındaki halifenin de doğum günlerinde mevlit törenleri düzenliyorlardı. Bu törenler ilk dönemlerde Sunni Müslümanlar arasında kabul görmemiştir. Bazı İslam bilginleri bunu bî'dat saymış ve önlemeye çalışmıştır. Sunni Müslümanlar arasında ilk mevlit töreni Selahaddîn Eyyubî'nin akrabası olan Erbil (Hewler) atabegî Ebu Said Muzaffereddin Gökbörü tarafından 1207'de düzenlenmiştir. Bu törenler daha sonra süreklilik kazanmış, Bağdat ve Nusaybin gibi çevre şehirlerden halk törenlere katılmak için Erbil'e akın etmeye başlamıştır. Bu uygulama daha sonra diğer İslam ülkelerine de yayılmıştır.(1)

İslam tarihinde mevlit alanındaki ilk özgün eser Ebu'l-Cevazi'nin (ölümü 1200) Mevlidü'n-Nebî eseridir. Daha sonraki tarihlerde farklı milletler kendi dillerinde bu alanda eserler vermişlerdir. Türkçe'de Süleyman Çelebi'nin Vesilet'ün Necat'ı -Kurdizade Ahmet Ramiz tarafından Kürtçe'ye çevrilmiştir.(2)- ve Kirdaski (Kurmanci) Kürtçesi'nde Meleye Bateyi'nin mevlidi gibi... Maleye Bateyî'nin mevlidi Kirmanclar (Zazalar) arasında da meşhurdur ve Kirmancların bir bölümü bu mevlidi okurlar.(3)

KIRMANCA'DA MEVLİDİN YERİ

Yukarıda belirtilenlerin ötesinde Kirmanca'da mevlit(ler)in özel bir yeri vardır. Mevlitler, Kirmanca Kürtçesi'nde yazılı edebiyatın temelidir. Kirmanca, Kirmanclar tarafından yazılı edebiyata mevlitler biçiminde taşınmış, ilk eserler mevlit olarak yazılmıştır.

Kirmanca'nın yazılı alana girişi 19. yy'ın ortalarında gerçekleşmiştir. Bilinen ilk Kirmanca eser 1858 yılında Rus Peter Lerch tarafından yazılmıştır. 1855 Kırım savaşında Osmanlı ordusunda yer alan bazı Kirmanclar, Çarlık ordusuna esir düşmüştür. Peter Lerch bu esirlerle konuşarak onların dilinden ilk Kirmanca metinleri ortaya çıkarmıştır.

Sonraki yazılı eserler Kirmancların kendileri tarafından yazılmıştır. Bunların ilk ikisi mevlittir. Bugün, Kirmancca olarak yazılmış ve basımı yapılmış beş ayrı mevlit bulunmaktadır. Bu eserleri ve eser sahiplerini kısaca tanıyacak olursak.

EHMEDÊ XASÎ VE MEWLİDÊ NEBİ

Kirmanca edebiyatının öncüsü Ehmedê Xasî (1867-1951), Lice'ye bağlı Hezan köyünde (daha sonra nahiye olmuştur) dünyaya gelmiştir. Dedesi Mela Ehmed'in Bingöl'den göç edip Hezan'a yerleştiği söylenir. Xasî eğitimine babası Mela Hesen'in yanında başlamış, Diyarbakır'da eğitimini tamamlayıp icazetnamesini almış, bir dönem Lice'de müftülük yapmıştır. Yurtsever bir kimliğe sahip olan Xasî, Sultan Abdulhamit'in istibdad döneminde Rodos'a sürgün edilmiş, bir dönem orada gözetim altında tutulmuştur.(4)

Xasî, Mewlidê Nebî veya Mewlîdê Kirdî adlı mevlidini 1892'de yazmıştır.(5), Bu mevlit 16 bölümden ve 375 beyitten oluşmaktadır. Her dizesi 11 hecedir. Bu eser 25 Mart 1899'da Diyarbakır'da Lîtografya matbaasında 400 adet olarak basılmıştır.(6)

Xasî'nin mevlidi M. Malmisanij, Mihanî Lisokic ve W.K. Merdimîn tarafından ayrı ayrı Arap alfabesinden Latin alfabesine transkribe edilmiştir. Malmîsanîj'ın transkripsiyonu Avrupa'da yayınlananan Hevr dergisinin 4. sayısında (1985) yayınlanmıştır. 'Mihanî Licokic tarafından yapılan transkripsyon 1994'de İstanbul'da Fırat Yayınevince yayınlanmıştır.'(7) Son transkripsiyon W.K. Merdimin'e aittir ve 2005 yılında, İstanbul'da Hivda İletişim tarafından yayınlanmıştır.

Xasî, Kirmanca dışında Kirdaskî (Kurmancî), Arapça, Farsça ve Türkçe olarak da şiirler yazan bir alimdir. Onun Mewlîdê Nebî dışında da eserlerinin olduğu, bu eserlerin bir dönem Urfa milletvekilliği yapan Kemal Badıllı ve Xasî'nin bazı yakınlarının yanında bulunduğu, yakınlarının korkularından dolayı bu eserleri imha ettikleri belirtiliyor. Şair Cigerxwîn onun Kirmanca ile Cengnameyê Kurdan û Armenîyan adlı bir eser yazdığını belirtir.(8)

Mewlîdê Nebî'den bir bölüm:

Ez bi bismîllahî îbtîda kena
Raziqê 'aman û xasan piya kena
Rebbî, hemd û şukrî ancax to rî bê
Kîbr û medh û fexrî pêro tor î bê
Çende rey bê ma sewabê hemdê ma
Labelê nêrê hîsaban çendê ma
Hemd û şukrê to eda qet nêbenê
Ma sera rebbî, tî zanê vînenê(9)

OSMAN EFENDİYO BABİJ VE BİYÎŞÊ PEXEMBERÎ

Osman Efendiyo Babij (1852-1929) Siverek'te dünyaya gelmiştir. Babası Hacı Eyyub Efendi Siverek müftüsüdür. Osman Efendiyo Babij, 1882'de eğitimini tamamlayıp icazetnamesini almış, 1884'te memurluğa başlayıp Siverek Bidayet Mahkemesi üyesi olmuştur. 1905'de Siverek Müftülüğü'ne başlamış, vefatına kadar 24 yıl boyunca bu görevi sürdürmüştür.

Kirmanca'da ikinci klasik eser olan Osman Efendiyo Babij'in Bîyiş Pexemberî adlı mevlidi 1903'te yazılmıştır. Bu mevlit basılması için 1906'da Diyarbakır'a gönderilmiştir, fakat basılmamıştır. 1908'de aynı amaçla İstanbul'a gönderilmiş, yine basılmamıştır. Bu eser 1933'de Şam'da Celadet Bedîrxan tarafından basılmıştır.(10)

Osman Efendiyo Babij'ın mevlidi 8 bölümden ve 196 beyitten oluşmaktadır. Her dizesi 11 hecedir. M. Malmîsanîj tarafından Arap alfabesinden Latin alfabesine transkribe edilen bu eser Avrupa'da yayınlanan Hêvî dergisinin 4. sayısında (1985) yayınlanmıştır. En son basımı Haziran 2007'de 'Mewlido Dimilî' adıyla Diyarbakır Kürt Enstitüsü tarafından yapılmıştır.

Bîyîşê Pexemberî'den bir bölüm:

Ame Nuh menga çeharî beguman,
Va ki: 'Pîzey to yo wahirê Quran.'
Menga pancî ame Hud, va: Amîna,
'Pîzey to yo habîbê Rebbê ma.'
Menga şeşî ame ëbrahîm Xelîl,
Va ki: 'Lajê to bibo ma rê delîl.'
Menga hewtî ame ësmaîl bi min,
Va ki: 'Pîzey to yo Muhammed,
lajê mîn.'(11)

MELA HUNİJ VE MEVLİDÎ PEYXEMBERΠ

Mela Hunij 1930 yılında Palu'ya bağlı Hun köyünde (şimdi nahiyedir) dünyaya gelmiştir. Mela Hunij, babası Mela Husen'in yanında eğitime başlamış: Diyarbakır, Siirt, Şırnak, Cîzre'de tamamlamıştır. Eğitimini tamamladıktan sonra köyüne döner ve fahri imamlığa başlar. Mela Hunij 25 yıl boyunca bu görevi devam ettirir. 25 yıl sonra devlet Hun'a imam hatipten mezun birini atar, emekli maaşı bağlamadan Mela Hunij'ı görevden alır.(12)

Mela Hunij klasik edebiyat (Kirmanckî) alanında en fazla eser veren ediptir. Bütün eserlerini son derece sade bir dille manzum tarzda yazmıştır. Beş temel eseri mevcuttur. (Heketey Yûsuf û Zelîxa, Mewlidî Peyxemberî, Qesîdey, Hikmet û Edebiyat, Xezay Uhudî) Bu eserlerin iki tanesi (Heketey Yûsuf û Zelîxa, Mewlidî Pexemberî) ve Qesîdey'lerden 'Weqay Kerbelay' kasidesi 2004 yılında, İstanbul'da Vate Yayınevi tarafından çıkarılmıştır.

Mele Hunij mevlidini 1971'de tamamlamıştır. Bu mevlit 5 kısımdan ve 266 beyitten oluşmaktadır. Her bir dizesi 16 hecedir. Mela Hunij'in mevlidi diğerlerinden bu açıdan farklıdır. Diğer mevlitler, her bir dizesi 11 hece olup kalıbı aynıdır. Mela Hunij mevlidinde peygamber sevgisinin yanı sıra kendi anadiline olan sevgisine de vurgu yapar. (Transkripsiyon W.K. Merdimîn tarafından yapılmıştır.)

Mewlidî Peyxemberî'den bir bölüm:

Medîna sukey peyxembêr, îslamî heyna bîy sey vêr
Xelîfetî resay 'Umêr, dînya ra şî peyxembêr ma
Medîna sukey Qur'anî, hezek' peyxember bî ganî
Xelîfetî kewt 'Usmanî, dînya ra şî peyxembêr ma
Medîna yew suka guler, tede defin bî peyxember
Xelife bi 'Elî Heyder, dînya ra şî peyxembêr ma
'Elî Heyder Hazret 'Elî, Ya Rab, qey vil 'ef bik' telî!
Zazakî vûn Mehmed 'Elî, dînya ra şî peyxembêr ma (13)

MELA KAMİLÊ PUEXÊ VE MEWLİDÊ NEBÊ 

Mela Kamilê Puexî 1938'de Bingöl'de bir mıntıka ve aşiret adı olan Puex'de dünyaya gelmiştir. Duedûn köyünde eğitime başlamış, Az, Sigeni (Sipî Henî), Xezik da devam ettirip, Diyarbakır ve Mardin'de tamamlamıştır. ëcazetnameyi aldıktan sonra Miyûn'in köyünde fahri imamlığa başlamış, sonra Duedûn köyüne geçip orada 19 yıl görev yapmıştır. 1982 Anayasası'na Bingöl'ün ezici çoğunluğu 'hayır' deyince, Bingöl genelinde 64 melanın görev yeri değiştirilip sürgüne gönderilmişlerdir. Mela Kamilê Puexî de Dara Henî'ye (Genç) bağlı Rotcûn köyüne gönderilir, orada 4 yıl görev yaptıktan sonra emekli olur ve bir dönem esnaflık yapar.(14)

Mela Kamilê Puexî 'Mewlidî Nebî' adlı mevlidini 1999'da yazmıştır. Bu mevlit 104 beyitten oluşmaktadır, her dizesi 11 hecedir. W.K. Merdimin tarafından transkribe edilen ve Vate dergisinin 19. sayısında yayınlanan bu mevlit, 2003'te İstanbul'da basılmıştır.

Mewlîdî Nebî'den bir bölüm:

Nur to ruaşn da pêro dînya, hemini
Riy erdûn d' tarî nêverda derûn di
Ey ti sînayê hebîbî îns û can!
Qey xatir to virazya erd û ezman
Umîdwarê gunekarûn pîyor ti yî
Ti sulaley Qureyşiy Haşîmûn î
ómeyiş to rahîbûn d' heyecûn da
'Way, way!' vatîn derûn û hem
deştûn da.(15)

MELA MEHEMEDÊ MURADAN VE MEWLİDÎ ZAZAKΠ

Mela Mehemedê Muradan, Dara Hênî'ye bağlı Muradan (Muradûn) köyündendir. 1952'de dünyaya gelir, eğitime Muradan mellesi olan babasının yanında başlar, Muedûn köyünde okur, sonrasında Muş'ta eğitimini tamamlayıp 1976'da fahri imamlığa başlar. Yedisu'da (Çêrme) bir buçuk yıl imamlık yapar. 12 Eylül darbesinden sonra görev yeri değiştirilerek Kîğî'ye gönderilir. Bunun üzerine istifa ederek Mardin-Kızıltepe'ye gider ve orada Şêx Selehadîn Medresesi'nde üç yıl ders verir. Sonrasında istifasını geri alır ve Çorum'a tayin edilir. Çorum'da bir yıldan fazla görev yapar ve tayini Palu'ya bağlı Parsiyon köyüne çıkar. Köyde yeni bir medrese yapar ve beş yıl o medresede ders verir. Sonrasında Bingöllü melleler hakkındaki sürgün kararı kalkınca Dara Hênî'ye (Genç) geri döner. Mela Mehemedê Muradan Kızıltepe'de iken Kirmanca şiirler yazmaya başlar. Daha önceleri bölüm bölüm kasetlere doldurduğu mevlidini 1999-2000'de tamamlar.(16)

Mela Mehemedê Muradan'ın mevlidi 'Mewlidî Zazakî' 7 kısımdan ve 204 beyitten oluşur. Her bir dizesi 11 hecedir. Bu mevlit W.K Merdimîn ve N. Celalî tarafından transkribe edilerek Vate dergisinin 1 (21)-ikinci devre- sayısında yayınlanmıştır.

Mewlidî Zazakî'den bir bölüm:

Hukmî yi qaîm o ta Weqtî qîyam.
Pe yi cehdey xwi şinasnen xas û 'am.
Kûm ko vêr xwi tadû yi ra kafir û.
Kûm benû wa bibû cey yi adir û
Xaliqî dabi hebîb' xwi eqlo tam.
Hes nikerdi ena dünya ra dewam.
Zûnênî warêko veng a, sahir a.
Însûnî Xapnena, bîzûn, ey bira! (17)

Murad CANŞAD *

*Bingöl Cezaevi

KAYNAKLAR:

(1) Ana Britannica, cilt 22, s.342
(2) Büyük Harousse Sözlük ve Ansiklopedi, cilt 16, s.8086
(3) Mihyedine Heyanî; Neqlkerdox: Lezgîn, Roşan; Panele Mela Ehmede Xasi, Kovara Vateyi, nr.12(32), r.123
(4) uzun, Mehmed; Antolojiya Edebiyata Kurdî, Tüm zamanlar yay.r.106
(5) Lezgîn, Roşan; botîn Dîçe Nivîs Dimîne, weşanen Perî, Stenbol 2009, r.261
(6) A.g.e. s.157
(7) A.g.e. s.158
(8) M. Malmîsanîj; Neqlkerdox: Lezgîn, Roşan; Panele Mela Ehmede Xasî, Kovara Vateyî, nr.12(32), r.121
(9) Uzun, Mehamed; Antolojiya Edebiyate Kurdî, Tüm zamanlar yay. R.107-108
(10) A.g.e. s.119
(11) A.g.e. s.123-124
(12) Mela Mehemad Elî Hunî (Hunij); Mewlid, Weşanxaneye Vateyî, ëstanbul 2004, r.3
(13) A.g.e s.54
(14) Mela Kamîle Puexr; 'Werrekîna lnî Melay Mumtazî Biûmênî yew ca'; Roportajkerdox:W.K Merdimîn, Kovara Vateyî, Stockholm 2002, nr.18, r.82-94
(15) Mela Kamle Puexî; Mewlidî Nebî, Kovara Vateyî, Stockholm 2003, nr.19, r.79
(16) Mela Mehemede Muradan; 'Ez lna ze yew Mûsîbetek Vinena' ; Roportajkerdoxs: W.K Merdimin-N. Celalî, Kovara Vateyî ëstanbul 2003, r.4-17
(17) A.g.e. s.27-28