Tarîhçeyî nuştişî Kirdkî (Zazakî)

Ez wazeno no nuşteyî xo de derheqî tarîhçeyî nuştişî kirdkî de agahdarî bidî. Herçî ra verî ganî ez nameyî no lehçeyî kurdî ser çend çîyan vacî.

Nameyî lehçeyî ma
Se ke yeno zûnayiş myanî şarî ma de çend nameyî no lehçeyî kurdî estî. Ez kirdkî sey yew lehçeyî kurdî qebûl kena. No vînayê min o, no rid ra ez no nuşte de zi îna nûsena. Şarî ma yê Çolîg, Depi, Palî û Pîran no lehçe ra vûnî “kirdkî” û sey milet zi xo ra vûnî, “ Ma Kird î”. Na mintiqa de kurdê ke kurmancî qisêkenî, înan ra vûnî “Kurmanc”. Şarî Dêrsim ziwanî

xo ra vûnî “ kirmanckî” û sey milet zi vûnî “ Ma Kirmancime”. Şarî Dêrsim kurmancîqisêkerdoxan ra vûno “Kirdas”. Şarî Sêwregî û dormeyî zi ziwanî xo ra vûnî “dimilî”. Îta de zi kurmancîqisêkerdoxan ra vûnî “Kirdas”. Şarî Gimgim ziwan ra vûno “Zonê ma”, la zonê ma xo ser yew name nîyo. Çimkî herkes ziwanî xo ra vûno “Zone ma” yanî bi trikî “Bizim dilimiz”. Şaro bîn zi no lekçeyî ma ra vûno “Zazakî”. Na çekû ça ra ameya ez nezena, la ez zûna ke hêna zaf Tirk vunî Zazaca. Nê seranî pêyinan bi taybetî xortî, yew qisim kird zi vunî “zazakî”. Ewropa de zi hêna zaf nameyî “zaza” yeno karardiş. 
Ez îta de wazena nayê vacî ke ziwanî kurdî têna kurmancî nîyo. Bakûrê Kurdistan û Tirkîye de tayê însan wext ke vûnî “kurdî” têna kurmancî qest kenî. No xelat o, çiko kirdkî, kurmancî, soranî, goranî, hewremanî pîyer pîya benî kurdî. Yanî kurdî namêyi nê lehçeyan pîyerin pîya yo. Xo ra kurdî kurmancîqisêkerdox zi lehçeyî xo ra nêvunî “ kurdî”, ê zi lehçeyî xo ra vûnî “kurmancî” û sey milet zi xo ra vûnî “Em kurmanc in”. Kurd û kurdî yew nameyo ortax o.

Cayê ke te de kirdkî yeno qisêkerdiş 
Kidkî sey cografya hema hema têna Bakurî Kurdîstan de yeno qisêkerdiş. Tayê lehçeyî kurdanî “Şebek” zi kirdkî hesibnênî, la alaqayî lehçeyî Şebekan û kirdkî çîn o. Lehçeyî Şebekan hêna zaf hewremî ra nezdîyo. 
Na mesela ser ez wazena yew serameyê xo binusî. Ma 2005 de semedî festîvalê “Gelawej” a şîbî Silemanîye. Myanî mêmanan de mamoste Mehemed Malmîsanij zi bi. Roşnvîranî Başûr re çend kesan va ke, “ Îta de Şebek estî, ê zi kirdkî qisêkenî”. Yew roj çend Şebekî amê otela Aşitî. Ma îta de pîya sohbet kerd. Mi çend kesan de roportaj viraştî. Mamoste Malmîsanij zi derheqî ziwan de înan de sohbet kerd. La ma dî ke sey pîyerî lehçe- yan myanî şebekî û kirdkî de alaqa esta, la eynî lehçe nîyî. Hancî ma sey “Grûba Xebatê Vateyî” 2006 de bi dawetê “Wezîrtîyê Karanî Kultur yê Kurdistan” şî Kurdistana Başûr. Îta de ma hem di roj pa Hewremanan alaqayî lehçeyan ser konferans viraşt, hem zi ma şî mintiqay Hewreman de dewan ra gerayî. Goreyî vînayê ma bênatê hewremanî û kirdkî de nêzdî ra alaqa esta, la nê wirdî cîya cîya lehçeyî.
Bakûrî Kurdistan de hema hema bajar ke homojen têna te de kirdkî yeno qisêkerdiş çîn o. Bajarî ke hêna zaf sey bajarî kirdkîqisêkerdoxan yenî zûnayiş Çolîg û Kalan (Tunceli) yî. Dêrsim yew mintiqaya hîra ya, no rid ra mi îta de Kalan nuşt. Goreyî cigêrayişi ma cayi ke te de kirdkî yeno qisêkerdiş nê yi: Navendî Çolîg û pîyerê navçeyan de. Zerrê bajarî û piyerê navçeyanî Kalan de. Zerrê bajarî Xarpêt û navçeyanî Xarpêt ra Pali, Depi, Maden, Kovanciyan, Qerebegûn û Sîvrîce de. Zerrê Amêd û navçeyanî Amed ra Licê, Pîran, Çermûg, Şenguş,Hazro, Hêni, Gel, Pasûr û Erxenî de. Navçeyanî Sewas ra Zara, Îmranli, Ulaş, Kangal, Hafîk, Divriĝi û Gürün de. Navçeyanî Erzirom ra Hinis, Aşqele, Tatos û Çat de. Zerrê Erzingan û navçeyanî Cimîno û Têrcan de. Gimgim, Sêwregî, Aldûş, Sason, Motkî, Poturge, Argûwan û Aksaray de. 

Nuştişi kirdkî
Goreyî zanayê ma teksto kirdkî raya vêrîn ziwan zanayê rus Peter.A.J .Lerch nuşto. Peter Lerch serrê 1856 de giredayê wîlayetê Smolonskî, Roslow de 3 Çolîgijan de qisê keno. Aqademiyî Qraliyet Peter Lerch şaweno îta ke o kurdan de qisê bikero, çimkî ey no aqademî de kurdî ser xebat kerdêni. Peter Lerch nê Çolîgijan de qisêkeno û înan re tayê sonikan û hîkayeyan geno. O nê nuşteyan cuwa pey bi nameyî „ Kurdan û Keldaniyên Îranî yên Bakurî ser cigerayiş“ sey kîtab çap keno.. Peter Lerq o wext nê tekstan bi yew alfabe ya husuî nûseno. Namê na Alfabe “ Alfabeya lînguîstîk ya Lepsîus” ya. Raya verîn nuştox M. Malmîsanij nê tekstan taye bi alfabeya kurdî nuştî û 1985 de kovara Enstîtuya Kurdî “Hevî” de kerdî vila. Cuwa pey serranî 1990 de mi pîyerê nê tekstan çarnayî alfabeta kurdî û rojnameyî “Azadî” de kerdî vila. 
Hetî Kurdan ra tekstî kirdkî yo vêrin Mela Ehmedê Xasî nuşto. Nameyî no kîtabî Ehmedê Xasî “Mewlidê Nebî” yo. No mewlid 1898 de nusîyawo, la 1899 de Amed de ameyo çap kerdiş. Melê Ehmedê Xasî çend şîîrî kirdkî zi nuştî, la nê şîîr neameyi çap kerdiş. Ehmedê Xasî 1863 de Hezan de dadî xo ra bîyo. Hezan ewro yew nahîyey Licî yo (Savat). Kalikî Ehmedê Xasî hetî Çolîg ra amebî Hezan. Goreyî taye çimeyan ê esle xo dewê Palî Xelûn ra yî. Ewro zi Xelûn de keyê Xasûn esto. Xelûn mintiqay Guevdere de yew dew a.
Kîtabo diyin hanci yew mewlid o. No mewlid 1903 de Usman Efendî yo Babic nuşto. Nameyî kitabî « Biyîşê Pêxemberî » yo. No Mewlid , 1933 de Celadet Alî Bedrixan Şam de
bi herfanî erebkî çap kerd. Ûsman Efendî Sêwregij o. O miftîyê Sêwregî bi.
Nê di mewlidî raya verîn M.Malmîsanij çarnayî alfebaya latinî û 1985 de kovara Hevî (Hûmar 6) de çapkerdî. Cuwa pey nê wird mewlid zi çend ray Tirkiye de bi alfaba latinî ameyî çapkerdiş.
Heta seranî 1960 ma raştî tekstanî kirdkî nînî. 1963 de Îstanbul de bi nameyî « Roja Newe » yew kovar çap bîy. Na kovar tene yew hûmar vêcîyay û na hûmar de, di tekstî kirdkî amê çap kerdiş. Înan ra yew mintiqay Çolîg ra yew derî ya, o bîn zi hatirayî yew kurdo surgun kerde yo. Cuwa pey 1975 de verî Ankara de bi namê „ Özgürlük Yolu“ (Rayerî Azadî) û dim ra rojnameyî „ Roja Welat“ û « Devrimci Demokrat Gençlik » de ge-ge kirdkî nuştê vecîyayî. 
Özgürlük Yolu û Roja Welat de hêna zaf Munzur Çem tekstî kirdkî nuştî. 1979 de Îzmîr de bi nameyî „ Tîrej“ yew kovar veciyena. Her hûmarê na kovar de nuşteyî kirdkî zi çap benî. Îta de zi mesûlî kirdkî M. Malmîsanij o.
Darbeyî 12 Edar 1980 kadroyî kurdan vecîyenî Ewropa. Ewropa de kovarî „ Hêvî„ Dengê Komkar“, „Armanc“ û „ Niştiman“ de tekstî kirdkî yenî vilakerdiş. 
Hancî Ewropa de yew qisim kesî ke xo Kurd û lehçeyî kirdkî zi kurdî qebûl nekenî taye kovar çap kerdî. Tayê nê kovaran neyî: Ware, Tija Sodıri, Kormışkan, Piya, Ayre, ZazaPress, Pir û Raştiye. Nê kovarî hêna zaf sîyasî yî. Înan ra heme –hema yew zi seraser kirdkî nîya. Nê kovaran de nuşteyî siyasî- îdeolojîk tirkî yi, la tekstî folklorîk kirdkî yi. Yew hususîyetî nê kovaran zi na ya ke tekstan de qaîdeyî îmla û gramer çîn î. Her nuştox goreyî dewa xo nuseno. Heta ortax yew alfabe zi çîn a. Çimkî nê alfabeya kurdî qebûl nekenî, la înan zi heta nika yew alfabeya ortax ser piye nekerdo. Perbîn ra nê kovaean yew zi bi îstîkrar nêbîya. Encax yew çend hûmar amê çap kerdiş û edilyayî.
1990 ya pey kurdan hêna metrepolanî tirkiye de dest ci kerd kovar û rojnamê vetî. Zafê nê rojnameyan zi ge-ge pelanî xo de ca dawo nuşteyanî kirdkî.
1996 de kesî ke kirdkî nûsenî û xo kurd vînenî, Swêd de yew kombiyayiş viraşt. No kombiyayiş de Gruba xebatê vatê ame awan kerdiş. Na grûb 1997 ra pey bi namê „ VATE“ yew kovar vet. Kovara “Vate” bi alfabeya kurdî xo re esas girota û seraser kirdkî ya. Vate heta nika 31 hûmar ameya çap kerdiş. 
Ez nuşteyî xo bîn de wazena kovara Vate û “Grûba Xebatê ya Vateyî” ser vinderî.

Çimeyî:
1- KOvara Enstîtuya Kurdî Paris, 1985 – Paris
2- Yew nuşteyî Îhsan Espar (No nuşte neameyo çapkerdiş)


Seyîdxan Kurij
E-mail: Filit@gmx.de