Dersa Ziwanî - 9 (Partîkelî + Îzafeyî + Sufîksî)
a) Partîkelê Karî
Kirdkî de hîrê partîkelê karî yan zî “karê ardimkarî” yê karî estê ke viraştişê
karanê tayê deman de ardim kenê: do, ha, wa.
Partîkelê “do”yî seba demê amayeyî (îstîqbalî) yeno gurenayene. Tayê mintiqayan
de no partîkel sey “go”, “ko” û “o” zî yeno vatene. Nimûne:
“Ez do (go/ko/o) binusî.”
Partîkelê “ha” seba demê nikayênî yeno gurenayene. Tayê mintiqayan de no partîkel
karo nêmcet, yanî kopula gêno. Tabî gama ke karo nêmcet gêno, makî, nêrî û zafhûmarîya
xo zî bellî keno. Nimûneyî:
“A ha ya nan wena.”
“O ha yo nan weno.”
“Ê ha yê nan wenê.”
Tayê fekan de partîkel û kopula dusîyayê pêra. Nimûne: “ha ya” bîyo “ha”, “ha yo”
bîyo “ho” û “ha yê” zî bîyo “hê”. Tayê mintiqayan de, mesela mintiqaya Hênî de her
hîrê halan de zî bê kopula, tena sey “ha” vajîyeno. Nimûneyî:
“A ha nan wena.”
“O ha nan weno.”
“Ê ha nan wenê.”
Seke aseno, no partîkel bê kopula zî şêno eynî wezîfeyî bivîno. Coka her hîrê
halan de zî tena sey “ha” binusîyo bes o.
Partîkelê “wa” zî seba demê hîrayî û ameyeyî yeno gurenayîş. Nimûne:
“Roşna ra vaje wa bêro.”
“Se beno wa bibo, ma fek ziwanê xo ra veranêdanê.”
b) Îzafeyî
1) Îzafeyê Nameyî
Kirdkî de îzafeyê nameyî makî “a”, nêrî û zafhûmar “ê” yo.
Nimûneyî: “Na qelema to ya.” “No defterê Hesenî yo.” “Nê kitabê ma yê.”
2) Îzafeyê Sifetî
Kirdkî de îzafeyê sifetî nêrî “o”, makî “a”, zafhûmar “ê” yo.
Nimûneyî: “Qelema sûre.” “Kitabo qalind.” “Darê dergî.”
Îzafeyê nêrî yê sifetî halê oblîkî de “ê” yo, îzafeyê makî eynî maneno,
tim “a” yo. Nimûneyî: “Qelema sûre û defterê qalindî bide mi.”
3) Îzafeyê Nameyanê Rêzilkî
Kirdkî de îzafeyê nameyanê rêzilkî zî eynî yê û nameyan ra beste nusîyenê.
Nimûne: “Lajê Hesenê Ehmedê Musayî.” “Dara derga qalinda çewte.”
Labelê eke eynî nameyî aîdê cayêk yan çîyêk bê, îzafeyê wayîrîye cîya nusîyeno.
Nimûne: “Lajê Hesenê Ehmedê Musayî yê Licê.” “Dara derga qalinda çewte ya baxçeyê ma.”
“Mehkemaya Heqanê Merdiman a Ewropa”.
4) Îzafeyê Temambîyayîşî û Halê Nameyan
Kirdkî de nameyê makî û zafhûmarî îzafeyê temambîyayîşî û halî nêgênê.
Tena nameyê nêrî gênê. No îzafe “î” yo. Nimûne:
“Mi Serdarî va la mi Zelale ra nêva ke dersa ma esta.”
c) Tayê Sufîksî
Sufîksê “ij” û “ên” name ra name virazenê yan zî aîdîyet nîşan danê.
Nimûneyî:
dewe + ij = dewij, -e, Dîyarbekir + ij = Dîyarbekirij, -e
ver + ên = verên, -e (bi tirkî: öncekiler), herre + ên = herrên, -e
(bi tirkî: topraktan, topraktan yapılmış olan)
Sufîksê “in” seba rewşe, peym û dereceyî yeno şuxulnayene. Numûneyî:
ver + in = verin, -e (bi tirkî: enli), herre + in = herrin, -e
(bi tirkî: topraklı, toprağa bulanmış olan)
Sufîksê dereceyê hûmare zî bi “in” virazîyeno. Nimûneyî:
yew + in = yewin, -e, des + in = desin, -e
Çekuyî sufîksê makîyîye “e” û yê zafhûmarîye “î” û “an” badê nê îzafeyan gênê.
Nimûneyî: dewije/dewijî, verêne/verênî, verine/verinî, yewine/yewinî
Nameyê makî yê ke sufîksê “e” gênê, eke îzafe bigêrê, no sufîks keweno, vîndî beno.
Nimûneyî. Waye (m) “Waya mi.” “Waya derge.” (*)
___________
(*) No metn rojnameyê NEWEPLî hûmare 9, rîpel 2 de weşanîyayo.
Not: Amadekerdişê nê metnî de ma kitabê “Amadekerdox: Grûba Xebate ya Vateyî,
Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005” ra îstîfade kerd.
ROŞAN LEZGİN
Yorumlar
Yorum Gönder