Dersa Ziwanî - 7 (Karî-I)

Çekuyê ke cumle de bîyayîş, hereket, kerdiş û rewşe nîşan danê ra “kar” (fîîl) yeno vatiş.
Kirdkî de çend tewirê karî estê. Na derse de ma tena “karê basîtî” û “karê pêrabesteyî” ser o vindenê.
Karo basît ra çend nimûneyî: berdene, eştene, kerdene, werdene

Labelê karo pêrabeste çend çeşîtî yo.

a) Preverbo Yewheceyin + Kar
Preverb, yew çeku ya ke yena vernîya karî. Ge-ge yew preverb û yew kar pîya yewna karê neweyî virazenê. Yanî preverb + kar = karo pêrabeste.
Çend preverbê yewheceyinî: a-, ci-, de-, pa-, pê-, ra-, ro-, tê-, ta-, war-, we-,
Karê ke hîna zaf nê preverban dima yenê û karêkê neweyî virazenê ra çend nimûneyî: akerdene, cigêrayene, dekerdene,
panayene, pêşanayene, ravistene, ronayene, têşanayene, tadayene, wedartene
Nê karî, goreyê tayê şîweyan di çeşîtî ancîyênê. Tayê cayan de kar ke ancîno, preverb karî ra ver yeno. Tayê cayan de
zî kar ke ancîno, preverb karî ra pey yeno. Nimûneyî: akerd/kerd a, cikerd/kerd ci, dekerd/kerd de, pana/na pa, pêşana/şana pê,
ravist/vist ra, rona/na ro, têşana/şana tê, wedart/dart we.
Seke nimûneyanê corênan de zî aseno, eke antişê (çekim) karî de preverb karî dima bêro, kar û preverb cîya nusîyênê.
Labelê eke antene de preverb karî ra ver bêro, preverb û kar pîya nusîyênê.

b) Preverbo Zafheceyin + Kar
Çend preverbê zafheceyinî: cira, pira, piro, têra, têro, pêro.
Eke preverb zafheceyin, yanî yew hece ra vêşêr bo, preverbo zafheceyin û kar cîya nusîyênê. Yanî preverbo zafheceyin sey yew çekuye,
kar zî sey yew çekuye xoser nusîyênê. Nimûne: cira kerdene, pira girewtene, piro dayene, pêro ginayene, têra kerdene, têro piştene.
Nê karî zî goreyê mintiqayan di çeşît ancîyênê. Tayê cayan de kar ke ancîno, preverb karî ra ver yeno. Tayê cayan de zî kar ke ancîno,
preverb karî ra pey yeno. Nimûne: pira girewt/girewt pira, piro da/da piro, pêro ginay/ginay pêro, têra kerdîy/kerdîy têra, têro piştîy/piştîy têro.
Eke sey karî binusîyê, her di grûban de zî preverb û kar cîya nusîyênê. La eke sey nameyî binusîyê, pêrabeste nusîyênê.
Nimûneyî: piragirewtiş, pirodayîş, pêroginayîş, têrakerdiş, têropiştiş.

c) Name + Kar
Ge-ge name û kar yew karê neweyî virazenê. Nê çeşît karanê pêrabesteyan de name û kar cîya nusîyênê. Nimûneyî: aw dayene,
bawer kerdene, ca ardene, silayî kerdene/dawet kerdene, pers kerdene, war kerdene.

c) Sifet + Kar
Sifet û kar yew karê neweyî virazenê. Nê çeşît karanê pêrabesteyan de sifet û kar cîya nusîyênê. Nimûneyî: berz kerdene,
derg bîyene, gird kerdene/pîl kerdene, pak bîyene, qame eştene, sîya kerdene, sûr kerdene.

d) Kar + Kar
Yew kar û yewna kar (karo ardimkerdox) yenê têhet, karêkê neweyî virazenê. Çekuyê nê çeşît karanê pêrabesteyan yewbînî ra cîya nusîyênê.
Nimûneyî: ameyene kerdene, ameyene vatene, dayene girewtene, dayene kiştene, dayene vatene, dayene wendene, dayene zanayene.

e) karê îdyomkî
Ge-ge name + preverb + kar yan zemîr + name + kar yan zî name + zemîr + edat + kar yenê têhet û karê îdyomkî virazenê.
Çend nimûneyî: dest pêkerdene, xo ver ro dayene, fek eştene. (*)

___________

(*) No metn rojnameyê NEWEPLî hûmare 7, rîpel 2 de weşanîyayo.

Not: Amadekerdişê nê metnî de ma kitabê “Amadekerdox: Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî),
Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005” ra îstîfade kerd.