Dersa Ziwanî - 6 (Mesderê Karan)

Ma na derse de bala xo danê mesderê karan (fîîlan) ser.
Kokê “kar”î û “sufîks”êk bêrê têhet û -bê ke rewşa karî kes yan zemanî wa girêdaye
bo- nameyê karî bêro viraştiş, vanê “mesder”. Nimûne:

berd + ene = berdene (bi tirki “götürmek”)
kerd + ene = kerdene (bi tirki “yapmak”)
ant + ene = antene (bi tirki “çekmek”)

Kirdkî de di tewirî sufîksê (sonek) mesderê karan estê:

1) “-iş”, “-yîş” û “-îyayîş”
2) “-ene” û “-yene”

Hem sufîksê mesderî “-ene”/“-yene” û hem zî “-iş”/“-yîş”/“-îyayîş” tayê mintiqayan de
hem sey mesderê karî hem zî sey nameyî vajîyenê. Ma vajîn ke kerdene/kerdiş (yapmak, yapma)
û dayene/dayîş (yapmak, yapma).

Grûba Xebate ya Vateyî seba ke ziwanê nuştişî de asanî (rehetî) bibo, formê “-ene”/“-yene”
sey sufîksê mesderî, formê “-iş”/“-yîş”/“-îyayîş”î zî sey sufîksê nameyî tercîh kerdê.

Sufîksê “-iş”, “-yîş” û “-îyayîş” teqabulê sufîksanê “me” û “ma”yê tirkî kenê. Seke vanê “etme” û “yapma”.
Yanî sufîksê “-iş”, “-yîş” û “-îyayîş” gama ke dusîyenê peyê karî ra, kar ra name virazenê. Ma vajîn, “kerdiş”,
“dayîş” û “kişîyayîş”.

Sufîksê mesderî “-ene” û “-yene” zî teqabulê sufîksanê “mek” û “mak”ê tirkî kenê. Seke vanê “etmek” û “yapmak”.
Yanî sufîksê “-ene” û “-yene” gama ke dusîyenê peyê karî ra, nameyê karî virazenê. Seke vanê “kerdene”, “dayene”.

Kitabê Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî) yê Grûba Xebate ya Vateyî de zî yeno vatiş ke “-yîş” eslê xo de “-iş” o
labelê gama ke herfa vengine (sesli harf) dima “-iş” bêro, di venginî yenê têhet, o wext “y” sey herfa
pêragirêdayene dekeweno mîyanê di venginan û “-iş” beno “-yîş”. Nimûne:

da + iş = daiş (da + y + iş = dayîş (bi tirki “vermek”/ “verme”)
gêra + iş = gêraiş (gêra + y + iş = gêrayîş (bi tirki “gezme”, “dolaşma”).

 Labelê eke eslê karî bi herfa bêvenge (sessiz harf) biqedîyo, no “-iş” nêvurîyêno (nebedilîyêno). Mavajî:

berd + iş = berdiş (bi tirki “götürme”)
kerd + iş = kerdiş (bi tirki “yapma”)
ant + iş = antiş (bi tirki “çekme”)

Suffîkse Mesderî: “-ene”/“-yene”
Bi sufîksanê mesderî “-ene” û “-yene” nameyê karî virazîyeno. Seke vanê “kerdene”, “werdene”, “dayene”, “zanayene”.
Karê pêrabesteyî (bileşik fiil) de, formê “-ene”/“-yene” û çekuya bîne cîya nusîyenê. Nimûne:
“nan pewtene”, “germ kerdene”, “pêro dayene”, “pira dusîyayene”
Labelê seba ke bi sufîksanê mesderî yê karan “-iş”, “-yîş” û “-îyayîş” kar ra name virazîyeno,
coka ganî her tim kar ra beste binusîyê. Nimûne:
“nanpewtiş”, “germkerdiş”, “pirodayîş”, “piradusîyayîş” (*)

___________

(*) No metn rojnameyê NEWEPLî hûmare 6, rîpel 2 de weşanîyayo.

Not: Amadekerdişê nê metnî de ma kitabê “Amadekerdox: Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005” ra îstîfade kerd.
ROŞAN LEZGİN