Dersa Ziwanî - 5 (Zemîrî)

Çekuyê ke muwaqeten cayê nameyî û çîyan gênê yan zî herinda nameyî û çîyan de yenê gurenayîş ra “zemîr” yeno vatiş.
Îzafeyê ke nameyî û nameyê çîyan gênê, “zemîr”î zî gênê. Ge-ge sifetî zî manaya “zemîr”î de yenê gurenayîş.
Û ganî ma xo vîr ra nêkerîn, kirdkî de zemîrî çekuyan ra cîya nusîyenê.

a) Zemîrê Kesî (Şexsî)

Gama ke merdim kesêk (şexsêk) yan zî kesan (şexsan) îşaret keno yan zî nîşan dano, herinda nameyê înan de xebitneno.
Grûba 1. (halê sadeyî de): ez, ti, o, a, ê, ma, şima            
Grûba 2. (halê oblîkî de): mi, to, ey, aye, înan, ma, şima

Zemîrê grûba yewine halê sadeyî de şuxulnîyenê. Zemîrê grûba diyine halê anteyî (oblîkî) de şuxulnîyenê.
Ma zemîranê her di grûban bi dore mîyanê yew cumle de bişuxulnîn.

“Ez vana mi nuştbi.”
“Ti ameyî la to nêwend.”
“Senî ke o ame, mi qeleme da ey.”
“A hetanî ke ameye, ma karê aye qedêna.”
“Ê bêrê yan nêrê, ma cayê înan abirnenê.”
“Ma fek ziwanê xo ra veranêdanê.”
“Şima zî bêrîn ma het.”


b) Zemîrê Îşaretî (Nîşanî)

Gama ke merdim çîyêk yan zî çîyan îşaret keno yan zî nîşan dano, herinda nameyê ê çî/çîyan de xebitneno.
Semedê nêzdî û halê sadeyî de: no, na, nê                    
Semedê nêzdî halê oblîkî de: ney, naye, nînan
Ma zemîranê semedê nizdî yê her di halan bi dore mîyanê yew cumle de bişuxulnîn.

“No ney ra çi wazeno?”
“Na yena naye herînena.”
“Nê nînan ra jêhatêr ê.”

Semedê dûrî halê sadeyî de: o, a, ê                  
Semedê dûrî halê oblîkî de: ey, aye, înan

Ma zemîranê semedê dûrî yê her di halan bi dore mîyanê yew cumle de bişuxulnîn.

“O ke ti vanî, ez ey ra nêvana.”
“A ke ti behs kenî, aye ra wetêr zî estê.”
“Ê ke to ardî bide înan û ti bi qelema xo binuse.”

c) Zemîrê “Xo”, “Ci” û “Yê”

Zemîr “xo” zemîranê şexsan reyra yeno şuxulnayene. Xususîyetêko muhîm yê zemîrê “xo” zî no yo ke tim halê sadeyî de şuxulnîyeno û zafhûmar nêbeno.
Ma zemîrê xo çend nimûneyan de bişuxulnîn:

“A xo ra hes kena.”
“Înan bi zor xo resna tîya.”
“Aye xo ver ro da, ey xo ver o da.”
“No makîne xo bi xo gureyeno.”
“Înan babî û dadîya xo ra hes kerdêne.”  

Eke zemîrê “xo” û çekuyêka bîne bêrê têhet û çekuyêka pêrabestîye virazê, a game pîya nusîyenê. Nimûne:

“xora, xoserîye, xoverrodayîş”

Zemîrê “ci” sey preverbî bêro şuxulnayene zî eynî sey zemîrê “xo”yî, şêno hem seba makî hem seba nêrî sey
zemîrêkê yewhûmarî bêro şuxulnayene. Nimûne: “Ci ra vaje.” “Ez ci rê se bikerî?”

Kirdkî de yewna zemîr zî “yê” yo. Ma şênê nê zemîrî ra vajin, “zemîrê wayîrîye”.
No zemîr şêno seba nêrî, makî û zafhûmarîyê bêro şuxulnayene. Nimûneyî: “Yê min a.” “Yê min o.” “Yê min ê.”

ç) Tayê Zemîrê Bînî

Tayê zemîrê îşaretî (nîşanî) zî nê yê: o bîn, a bîne, ê bînî, tîya, uca, natîn, wetîn, wina, winasî
Kirdkî de zemîrê persî, zemîrê nedîyarîye û zemîrê wayîrîye zî estê.
Zemîrê persî nê yê: çi/çiçî, ça/kotî, kam, -e, kamcîn, -e
Zemîrê nedîyarîye: yew, -e, çî, tayê, tayêne, zafine, tu kes/çi kes, her kes, pêrune, hemîne, filan, bêvan. (*)

___________

(*) No metn rojnameyê NEWEPLî hûmare 5, rîpel 2 de weşanîyayo.

Not: Amadekerdişê nê metnî de ma kitabê “Amadekerdox: Grûba Xebate ya Vateyî,
Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005” ra îstîfade kerd.
ROŞAN LEZGİN