Dersa Ziwanî - (Xususîyet û Name)
Eke ma sere de bi hawayêko pêroyî biewnîn kurdkî ra û ma ziwanê xo bi hawayêko komplîke bişinasnîn, ma do ziwanê xo hîna asan bimusîn.
Cîhan de gelek famîlyayê pîlî yê ziwanan estê. Mavajîn sey famîlyaya samî-hamî, sey famîlyaya ural-altay, sey famîlyaya hînd-ewropa…
Mîyanê famîlyaya hînd-ewropa de zî grûbî estê. Ziwanê miletê ma kurdan kurdkî grûba îranî ya famîlyaya hînd-ewropa ra yo.
Kurdkî, nameyê yew ziwanî yan zî nameyê yew lehçe nîyo, nameyo muşterek yê panc lehçeyan o:
1.kirmanckî (kirdkî, zazakî, dimilkî)
2.kurmanckî (kirdaskî)
3.sorankî (mukrî)
4.gorankî (hewramkî)
5.lurrkî (kelhurkî, bextîyarkî)
Yanî, gama ke ma vanê “Kurdkî (Kürtçe)” tena nameyê kurmanckî yan yê sorankî nîyo.
Û seke aseno, lehçeya ma zî bi çar nameyanê cîya-cîyayan name bena.
Şarê vakurê Dîyarbekirî, yê Çewlîgî û qismêk şarê Xarpêtî xo ra vanê “kird” lehçeya xo ra zî vanê “kirdî” yan zî “kirdkî” û heta ke mintiqaya xo ra zî vanê “Kirdane”.
Şarê Dêrsim, Erzingan, Sêwas û Gimgimî xo ra vanê “kirmanc”, lehçeya xo ra zî vanê “kirmanckî” û heta ke mintiqaya xo ra zî vanê “Kirmancîye”. Şarê Modkan, Çêrmuge, Sêwregi û Alduşî xo ra vanê “dimilî” lehçeya xo ra zî vanê “dimilî” yan zî “dimilkî”. Qismêk şarê Xarpêtî zî xo ra vanê “zaza” û lehçeya xo ra zî vanê “zazakî”.
Nê nameyan ra “kird” û “kirmanc” nameyê etnîkî yê la “dimilî” û “zaza” nameyê eşîran ê, dima teşmîl bîyê. Grûba Xebate ya Vateyî ke bîy şîyês serrî standardîzekerdişê na lehçe ser o xebitêna û qaydeyanê rastnuştişî tesbît kena, pêşnîyaz kena ke ma nê nameyan ra “kirmanckî” tercîh bikîn.
Zaf rew, tarîxêko tarî de, sedemanê cîya-cîyayan ra ziwanî tayê şaxan ser o pare bîyê û dima mîyanê nê şaxan de ferqê muhîmî virazîyayê, îlmê ziwanzanîye de nê qolanê ziwanî ra “lehçe” yeno vatene. Tarîxêko nêzdî de zî tayê sedeman ra mîyanê grûbanê cematkî yê miletêk de hetê ziwanî ra ferqê qijkekî virazîyayê, îlmê ziwanzanîye de nê ferqan ra zî “şîwe” yeno vatene. Û ferqê zaf qijkekî ke dewe ra dewe yan zî keye ra keye, heta ke merdim ra merdim ferq kenê ra zî îlmê ziwanzanîye de “fek” yeno vatene.
Seke ma va, kirmanckî (kirdkî, zazakî, dimilkî) panc lehçeyanê kurdkî ra yew a. Lehçeya ma de di şîweyî estê:
1.şîweyê Dêrsimî ke zafane kurdê elewî qisey kenê.
2.şîweyê teberê Dêrsimî ke zafanê kurdê sunî qisey kenê.
Eke ma bêrîn fekan ser, seba ke kurdkî hetanî ewro zî qedexe bî, bi kurdkî wendiş, nuştiş û perwerde nêbîyo, coka senî ke lehçeyanê bînan yê kurdkî de fekî zaf ê, bi no qayde kirmanckî (kirdkî, zazakî, dimilkî) de zî fekî zaf ê. Her şaristanêk, her qezayêk, her dewêk, her keyeyêk û heta ke her merdimêk yew “fek” qisey keno. Coka yewbînan ra fehmkerdiş de ma zehmetî vînenê.
Wendiş, nuştiş û perwerdeyî reyde, lehçeya ma zî do hêdî-hêdî standardîze bibo, fek û şîweyî kêmî bibê. Bi no qayde ma do hîna asan yewbînan ra fehm bikîn. (*)
Roşan Lezgin
Yorumlar
Yorum Gönder