Dersa Ziwanî - 3 (Nêrî, Makî û Zafhûmarîye)

Merdim çiqas xususîyetanê ziwanî baş bizano, hende leze museno.
Xususîyetêko zaf muhîm ê kirdkî (zazakî, kirmanckî, dimilkî) no yo ke, kirdkî de heme nameyî yan nêrî (bi tirkî: eril),
yan makî (bi tirkî: dişil), yan zî zafhûmar (bi tirkî: çoğul) ê.

Nuştiş de ma seba nameyê nêrî îşaretê (n), seba nameyê makî îşaretê (m) û seba nameyê zafhûmarî zî îşaretê (zh) ronanê.
Yanî gama ke vernîya çeku (kelîme) de mîyanê parantezî () de herfê n, m û zhestbê, yenê manaya cinsîyetê çeku.

Ma vajîn çekuya “golik”î (bi tirkî: buzağı), ma sey nameyî, halê sadeyî (yalın hal) de bala xo bidîn ser.
Eke yew bo û nêrî bo, ma vanê “golik”.
Eke makî bo û yew bo, ma vanê “golike”.





Eke zafî bê, ma vanê “golikî”.

golik (n)
golike (m)
golikî (zh)

Yan zî ma vajîn:

dar (n)
dare (m)
darî (zh)

Kirdkî de senî ke nameyî nêrî (n), makî (m) û zafhûmar (zh) ê, eynî bi no hawa sifet û karê (fîîlî) nameyan zî nêrî (n),
makî (m) ûzafhûmar (zh) ê. Nika ma yew sifet bidîn nameyê “golik”î û nimûneyanê xo nîşan bidîn.

goliko sûr (n)
golika sûre (m)
golikê sûrî (zh)

Seke aseno, sifetê nameyê nêrî tu îzafe (ek) nêgirewto. La sifetê nameyê
makî îzafeyê “e” û sifetê nameyê zafhûmarî zî îzafeyê “î” girewto.

Nika zî ma yew kar (fîîl) îlaweyê name (golik) û sifetî (sûr) bikerîn:

Goliko sûr yeno. (n)
Golika sûre yena. (m)
Golikê sûrî yenê. (zh)

Kirdkî de di tewirî îzafeyê zafhûmarîye (çoğul eki) estê: “-î” û “-an”. Îzafeyê zafhûmarîye “-î” halê sadeyî de,
îzafeyê zafhûmarîye “-an” halê anteyî (oblîkî) de virazîyeno. Ma îzafeyê zafhûmarîye “-an” ra zî yew nimûne bidîn:

Hesen golikê sûrî ra hes keno. (n)
Hesen golika sûre ra hes keno. (m)
Hesen golikanê sûran ra hes keno. (zh)

Seke ma va, kirdkî de bi hawayêko umûmî vengê “e” sey îzafeyê makîyîye dusêno peynîya nameyî ra.
La tayê mintiqayan de no veng sey “i” zî vajîyeno yan zî qet nêvajîyeno. Ma vajîn,
tayê mintiqayan de herinda ke vajê “golike (m)”, vanê “goliki (m)” yan zî tena vanê “golik (m)”.

Labelê senî ke her ziwan de îstîsnayî estê, kirdkî de zî îstîsnayî estê!
Heme nameyê ke halê xoyê sadeyî de bi vengê “e” qedênê makî nîyê. Qismêkê înan nêrî yê: Nimûne:

vile (n): boyun, gule (n): kurşun; mermi, mêrde (n): koca, derze(n): şelek
hewna, kirdkî de heme nameyê makî zî bi vengê “e” nêqedênê.
Tayê nameyê makî yê ke bi vengê “a” qedênê zî estê. Eke nameyê makî bi vengê “a” biqedîyê, êdî sufîksê (sonek) makîyîye “e” nêgênê. Nimûne:

kêna (m): kız, dinya (m); dünya, Almanya (m): Almanya
Çekuyê makî yê ke bi vengê “î” zî qedênê, estê. Eke nameyê makî bi vengê “î” biqedîyê, êdî sufîksê (sonek) makîyîye “e” nêgênê. Nimûne:
kardî (m): bıçak, cinî (m): kadın, gonî (m): kan, pistî (m): gelberi
No vengê “î” ke peynîya nameyan de yo, tayê nameyanê zafhûmaran de parçeyê nameyî yo. Nimûne:
zimbêlî (zh): bıyık, destikî (zh): ellik, verçimikî (zh): gözlük
Kirdkî de fonksîyonê sufîksê (sonek) “î” zaf ê. Nameyanê nêrîyan de sey îzafeyê temamkerdişî
(tamlayan, tamlanan, yönelme hal eki, belirtme hal eki) zî yeno şuxulnayîş. Nimûne:

Hesenî ra vaje wa rojnameyî biherîno û nuşteyê Denizî biwano. (*)

___________

(*) No metn rojnameyê NEWEPLî hûmare 3, rîpel 2 de weşanîyayo.

Not: Amadekerdişê nê metnî de ma kitabê “Amadekerdox: Grûba Xebate ya Vateyî,
Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005” ra îstîfade kerd.